Als Rusland Noord-Europa zou aanvallen

In september 2017 werd in Zweden de door de Zweedse strijdkrachten (Försvarsmakten) georganiseerde grootschalige militaire oefening Aurora 17 gehouden waaraan door 19.000 Zweedse militairen werd deelgenomen. Daarnaast waren bij de oefening ook nog eens 1.500 militairen uit de overige Scandinavische landen, de Baltische staten, Frankrijk en de Verenigde Staten (VS) betrokken. Een wargame waarbij meerdere Amerikaanse batterijen geleidewapens en vliegtuigen waren ontplooid op Zweeds grondgebied, iets dat nog nooit tevoren was vertoond. Een voorbereiding tot de strijd!

In Zweden werd onlangs vanwege de toegenomen Russische dreiging de dienstplicht weer ingevoerd. Een eerste contingent van 4.000 jongeren, mannen en vrouwen, werd per 1 januari 2018 opgeroepen om te dienen onder de geel-blauwe Zweedse vlag. Bovendien hebben Zweden, Finland en de VS een tripartite verdrag ondertekend. Een initiatief dat deel uitmaakt van de Hultqvist-doctrine[1]. Dit concept omvat een intensieve samenwerking op defensiegebied tussen Zweden en Finland, met als doel de verloren tijd van een kwart eeuw in te lopen.

Het niet te vergelijken voordeel van geografische nabijheid 

Een aantal van de beste experts van aan de Zweedse defensie gelieerde denktanks heeft een studie gemaakt van meerdere crisisscenario’s en een oorlogssituatie. Dr. Thomas Ries, als analist verbonden aan de Zweedse nationale militaire hogeschool Försvarshögskolan, verwacht dat een Russische operatie bij Narva in Estland, in het uiterste noorden van de Europese Unie (EU), het eerste scenario is dat voor de hand ligt. Van de 65.000 inwoners in deze grensstad is negentig procent van Russische afkomst. Als deze Estlandse Russen te kennen zouden geven zich bedreigd te voelen, zou Moskou hen te hulp kunnen schieten. ‘Laten we niet vergeten’, geeft Ries aan, ‘dat sinds 2010 de militaire doctrine van het Kremlin elke operatie gericht op het te hulp schieten van etnische Russen gerechtvaardigd acht, ook al zou dit aan de andere zijde van de grens zijn’. Een gelijksoortige helpende hand is eveneens denkbaar voor de meer zuidelijk gelegen stad Daugavpils, de tweede stad van Letland met 110.000 inwoners. Hier wordt door meer dan de helft van de inwoners Russisch gesproken. Een Russische interventie zou hier nog makkelijker uitgevoerd kunnen worden, aangezien de Letlandse politie hier in hoge mate is geïnfiltreerd door de Russisch inlichtingendiensten, aldus een tussenpersoon die verbonden is aan de Zweedse inlichtingendienst. Een derde mogelijk scenario zou een Russische bezetting van de Suwalki- corridor kunnen zijn, een zestig km lange strook tussen de grens van Polen met Litouwen. Met het verkrijgen van de controle over deze corridor zou Moskou twee vliegen in een klap kunnen slaan: een ongehinderde doorgang van Wit-Rusland naar de Russische enclave Kaliningrad en het zou voor Rusland een vrije toegang tot de Oostzee mogelijk maken.

Daarmee zou de enige verbinding over land tussen de Baltische staten en hun NAVO-partners worden afgesloten. Een NAVO-reactie door middel van luchtsteun zal niet eenvoudig zijn, gelet op de aanwezigheid van S400 (NAVO: SA-21, Growler) luchtdoelraketten in de enclave Kaliningrad, die in staat zijn het luchtruim boven de Oostzee te sluiten voor NAVO-vliegtuigen. Schaak en mat? De schrijver van het rapport Brännpunkt Baltikum, Robert Dalsjö, die verbonden is aan het gerenommeerde Zweedse defensie researchinstituut FOI, spreekt van een heet hangijzer[2].  Op papier is de NAVO weliswaar tienmaal sterker qua omvang van de troepen en budget, maar in het kader van een blitzkrieg, zoals op de Krim in 2014, heeft Rusland het niet te onderschatten voordeel van de geografische nabijheid. Daardoor zouden de Russen drie tot vier weken zonder grote problemen hun positie kunnen handhaven. De vraag rijst vervolgens of de NAVO-landen bereid zullen zijn tot een militaire confrontatie met Rusland als antwoord op de inname van een relatief onbetekenende stad als Narva. Met Donald Trump als president van de VS is op dat gebied niets zeker, maar ook bij Europeanen kan men zich afvragen of deze bereid zijn hun leven te wagen voor Narva of Daugavpils; voor Dantzig was dat in 1936 in ieder geval niet het geval!  Een Amerikaanse expert in militaire strategie, publicist en docent aan het National War College, colonel USAF (retd.), Sam Gardiner ziet nog andere obstakels: ‘Als de Verenigde Staten tussenbeide zouden komen zullen onze troepen worden ontscheept in Nederland, omdat de Oostzee gesloten zal zijn voor verkeer’. De afstand tussen Rotterdam en de Baltische staten is echter groter dan de afstand die de geallieerden na de invasie in Normandië hadden te overbruggen om van Omaha Beach naar Berlijn op te rukken. U ziet, niets is eenvoudig.

Zijn deze scenario’s geloofwaardig of niet meer dan politieke fictie? ‘Wij weten het niet’, zegt Niklas Granholm, expert voor de Baltische regio bij FOI. ‘Maar een ding is zeker: onze capaciteit om vooraf de intenties van Moskou te ontcijferen zijn niet al te best. Wie had ooit de annexatie van de Krim kunnen voorzien?’.

Aantonen dat de NATO een papieren tijger is 

Een andere vraag van Granholm luidt: ‘Wat zou het belang voor het Kremlin kunnen zijn om een stad, een gebied of een van de Baltische staten in zijn geheel in bezit te nemen? Deze republieken zijn niet een doel op zich’, vervolgt hij. ‘Voor Poetin gaat het er niet om land te winnen, maar om aan te tonen dat de NAVO een papieren tijger is die niet in staat is het hoofd te bieden aan de Russische beer’. Bij de Zweedse militaire hogeschool vervolgt Tomas Ries: ’Sedert ongeveer vijf jaar ziet Poetin dat onze samenlevingen verward, verzwakt, verdeeld en ontevreden met hun bestaan zijn. Als deze defaitistische geest, en passant gevoed door de publicatie van fake news, zal voortduren, als de NAVO en de EU uiteen zouden vallen, en als Poetin Donald Trump in zijn zak heeft, dan zou de Russische president een geschikt moment hebben om een nieuw militair avontuur te lanceren’. In Zweden leeft het besef dat het land dan zal worden meegesleurd in een oorlog, al was het alleen maar omdat het Zweedse luchtruim en de noodzakelijke infrastructuur zullen worden opengesteld voor de luchtmachten van de NAVO.

Met een vooruitziende blik op het ondenkbare, heeft het koninkrijk al sinds begin mei jl. brochures onder de bevolking (4,8 miljoen huishoudens) verspreid met als titel: ‘Wat te doen in geval van een crisis of een oorlog’. Het ging er daarbij om de bevolking psychologisch voor te bereiden op een historische ommekeer. Een eenvoudige terugblik op de civiele verdediging uit de tijd van de Koude Oorlog, zo bagatelliseerde de regering deze uitgave. Maar toch, het twintig pagina’s tellende boekje geeft talloze raadgevingen, van het opslaan van voedsel en de manier hoe men zich kan beschermen tegen kou in geval van een stroomonderbreking, tot de verschillende alarmeringen met een sirene. De brochure leert dat snelle pieptonen een op handen zijnd bombardement aankondigen, en dat zeven seconden pieptonen een algemeen alarm aankondigen. Andere raadgevingen verwijzen naar de locaties van de schuilkelders, waarvan er nog vele bewaard zijn gebleven als erfenis van de Koude Oorlog. De lezer wordt geleerd geruchten te wantrouwen en valse berichten te onderscheiden van echte. Mocht Zweden worden aangevallen door een ander land, dan leest men op bladzijde 12: ‘Wij geven ons nooit over’. Met als nadere toelichting: ‘Alle oproepen de verdediging te staken zullen vals zijn’. Een beetje angstaanjagend misschien?

Bedoeld wordt hier oorlog met Rusland. Voor Noord-Europa vormt Rusland een permanente bedreiging. ‘Het gevaar nummer één’, zo verduidelijkt de Zweedse genm b.d. Karlis Neretnieks, voormalig rector van de Zweedse defensie-academie. Hij constateert dat de Zuid-Europese landen te weinig aandacht hebben voor het noorden van Europa. Aan het einde van de NAVO-top van 11 en 12 juli jl. in Brussel was de nervositeit niet alleen bij de Baltische staten tastbaar, maar ook bij Finland en Zweden. En wat nu?  De laatste jaren nemen de Russische provocaties toe. Onderzeeboten die clandestien territoriale wateren binnenvaren en gevechtsvliegtuigen die het Zweedse luchtruim schenden. De vernedering door de Russen tijdens Pasen in 2013 blijft in de herinnering.

Zenuwen, oorlog en gestamp van laarzen 

Op 29 maart 2013, tijdens de nacht van Goede Vrijdag, drongen twee Russische bommenwerpers, begeleid door vier jagers, het Zweedse luchtruim binnen om een nucleaire aanval op het Scandinavische koninkrijk te simuleren. De Zweedse luchtverdediging was niet in staat deze provocatie te beantwoorden: de luchtmacht verkeerde in onvoldoende paraatheid om de Russische bommenwerpers met Saab JAS39 Gripen jachtvliegtuigen te onderscheppen. Pas enkele maanden later werd dit fiasco, van wat eens een van de grotere luchtmachten van de wereld was, door de pers wereldkundig gemaakt. Sindsdien gaat het Russische spierballenvertoon gewoon door. Meermaals tarten jachtbommenwerpers Zweedse oorlogsschepen, en soms zelfs Amerikaanse schepen, door er laag overheen te scheren en de bewapening onder de vleugels te tonen.

Aan deze zenuwenoorlog is nu ook nog het geluid van laarzen toegevoegd. Sinds 2009 houden Rusland en Wit-Rusland gezamenlijk grootscheepse militaire oefeningen, Zapad genaamd (west in het Russisch), vlakbij de grens met de Baltische staten. Deze oefeningen worden elke vier jaar herhaald. Voor de oefening Zapad in 2017 werden niet minder dan 100.000 militairen gemobiliseerd. Het is bekend dat de scenario’s van Russische wargames eveneens verplaatsingen van tanks richting Polen en bombardementen op Zweedse vliegbases inhouden, zo verklaarde colonel (rtd.) Sam Gardiner, die zelf met de NAVO meermaals heeft deelgenomen aan dergelijke oefeningen op de Oostzee. Aan de andere kant, Zweden heeft met ondersteuning door de NAVO vorig jaar de grootste militaire oefening in twintig jaar gehouden.

 ‘Welkom in Gotland’. De soldaten van het Zweedse Gotland-Regiment zullen zich nog lang het warme welkom herinneren dat de inwoners van het eiland hen bereidde tijdens hun terugkeer naar dat eiland in de Oostzee, dat voor de Zweden hetzelfde is als Corsica voor Frankrijk: een populaire toeristische trekpleister. ‘De bevolking heeft ons onthaald als een hardrockband, een gedenkwaardige ervaring’, zegt Gustaf Petersens geamuseerd. Als commandant van een tankcompagnie bekeek hij het schouwspel vanuit de koepel van zijn tank. Deze historische gebeurtenis werd extra luister bijgezet door de aanwezigheid van koning Carl Gustaf en de premier, Stefan Löfvén. Het was de eerste keer na de Tweede Wereldoorlog dat in Zweden een tank- en infanterieregiment werd opgericht, of beter gezegd: heropgericht.

Vakantiekamp zonder verdediging 

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991, en daarmee het wegvallen van de Russische dreiging, geloofde naïef Zweden aan een begin van de eeuwige vrede te staan. Nagenoeg het hele leger werd ontmanteld, te beginnen met het Gotland-Regiment. Daarna werd het eiland, ondanks zijn strategische ligging in het hart van de Oostzee, niet veel meer dan een vakantiekamp waar elk jaar een miljoen Zweden vakantie komen vieren, zonder enige vorm van militaire verdediging. Vanaf 1991 was demobilisatie in Zweden onderdeel van de strategie om de overheidsfinanciën weer op orde te krijgen. Het overtollige militaire materieel werd gratis overgedragen aan de drie kort daarvoor onafhankelijk geworden republieken aan de overkant van de Oostzee: Estland, Letland en Litouwen. De Zweedse luchtmacht werd tot niet meer dan een schaduw van wat zij vroeger was. ‘Zweden heeft niet meer de middelen om zich langer dan een week te verdedigen’, zo vatte de Chef Luchtmachtstaf het in 2013 samen. Een jaar later annexeerde Rusland de Krim.

Een golf van paniek ging over het noorden van Europa, en niet alleen door de Baltische staten. Ook Zweden en Finland, waar men er prat op ging de Russische beer te kennen, werden wakker geschud, want zodra er zich iets voordoet in de Zwarte Zee, zijn de gevolgen tot in de Baltische Zee voelbaar, zegt Robert Dalsjö. Zo stuurden Frankrijk en Engeland tijdens de Krimoorlog van 1853 – 1856 bijvoorbeeld kanonneerboten naar de Oostzee, tot voor de kust van Finland. Dat maakte destijds deel uit van het Russische tsarenrijk, en de bedoeling was de tsaar zo te dwingen te onderhandelen over het conflict in de Zwarte Zee. De Baltische regio is niet afgezonderd van de rest van het continent. Om die reden richt Zweden sinds 2014, gealarmeerd door het Russische avonturisme in Oekraïne en Syrië, zijn defensiepolitiek eerder op het beschermen van het eigen grondgebied dan op deelname aan vredesoperaties in Afghanistan of elders. De oprichting van een regiment op Gotland, het dichtst bij Rusland gelegen deel van Zweden, is onderdeel van deze politiek.  Met 350 militairen, een aantal dat wellicht over een jaar verdubbeld zal zijn, blijft deze militaire aanwezigheid bescheiden in vergelijking met die uit de Koude Oorlog[3], maar is desondanks niet te verwaarlozen. ‘Mijn voornaamste taak’, zo verklaart regimentscommandant Mattias Arden, tijdens een bezoek aan een in aanbouw zijnde kazerne in het midden van een enorm militair oefenterrein, ‘bestaat uit het organiseren van de samenwerking tussen het Zweedse leger en de lokale bevolking, zodat het transport, het ziekenhuis en de voedselvoorziening in oorlogstijd kunnen blijven functioneren’.

Eindnoten

1: Peter Hultqvist is de alom gerespecteerde Zweedse sociaal-democratische minister van defensie (zie interview hierna).

2: Robert Dalsjö, onderzoeksdirecteur bij FOI, geeft in dit rapport uit 2016 een overzicht van de politiek-militaire context, beschrijft de Zweedse belangen die op het spel staan en duidt de hoofdlijnen van de problemen rond de verdediging van de Baltische staten.

03: Na mobilisatie zouden er tijdens de Koude Oorlog hier 10.000 man onder de wapenen zijn, inclusief de civiele verdediging.

Interview met Peter Hultqvist, de Zweedse minister van defensie:

Wat is uw booschap aan de NAVO? 
De Russische agressie jegens de Oekraine en de illegale annexatie van de Krim vormen een overtreding van het internationaal recht. De onzekerheid, aldus gegenereerd, blijft onze grootste gemeenschappelijke uitdaging.

Hoe kan de veiligheid van Zweden worden verbeterd? 
Door onze militaire capaciteit op te voeren, onze internationale samenwerking te verdiepen, en een civiele verdediging te ontwikkelen. Voor de toekomst vereist dat grote middelen.

Is het boekje ‘Wat te doen in geval van crisis of oorlog’, dat gedistribueerd werd onder de gehele Zweedse bevolking, niet angstaanjagend? 
Dat de staat de bevolking informeert over het te volgen gedrag in geval van een crisis, betekent niets nieuws. Al in 1943 heeft zij een dergelijke brochure aan alle huishoudens verstrekt. Deze publicatie is vervolgens in verschillende versies in herdruk gegaan tot het einde van de jaren tachtig. Het blijft noodzakelijk om de bevolking volledig en juist voor te lichten.

Probeerde Rusland de verkiezingen van 9 september te beïnvloeden? 
Russische, door de staat gecontroleerde, media verspreiden een stroom van verwarrende of valse informatie in vele landen, waaronder Zweden. Wij trachten deze valse informatie tegen te gaan. Wij overwegen een specifieke afdeling op te richten, speciaal gewijd aan het bestrijden van deze psychologische oorlogvoering.