Buigen of barsten?
Luitenant-kolonel b.d. Victor A.C. Remouchamps
Onrust als voedingsbodem voor oproer en verwijdering
Het volk mort. De gebeurtenissen in de achterliggende maanden hebben de leefomstandigheden en de levensvreugde van de doorsnee inwoner van Belarus ernstig beknot. Moskous streven naar een grotere militaire aanwezigheid op het grondgebied van Belarus, Westerse sancties die diep ingrijpen in de levensstandaard, de verleende toestemming om op de locatie van een nationaal monument in de bossen van Kuropaty[i] een kantorencomplex te bouwen en de introductie van een parasietenbelasting om de steeds leger rakende schatkist te vullen, zijn grote druppels geweest die de emmer hebben doen overlopen.
De oppositie heeft middels een comité met Anatol Lyabedzka, Yuras Hubarevich, Volha Kavalkova, Vital Rymasheuski en Pavel Sieviarynets, eindelijk een gezicht gekregen. Belangrijker is dat dit comité erin geslaagd is om het volk te mobiliseren. Het morrende volk is in Minsk, Mohylev, Homel en Grodno massaal de straat opgegaan. Meegevoerde spandoeken drukten niet alleen in felle bewoordingen het ongenoegen jegens de regering van Loekasjenko uit, maar bekritiseerden tevens de slaafse houding t.o.v. Rusland. Sindsdien wordt het straatbeeld van Minsk, Homel, Mohylev, Babruysk en Vitebsk regelmatig gekleurd door roepende mensen met borden met teksten die geen ruimte laten voor een sussende interpretatie van de wensen van de bevolking.
De zelfstandige media hebben Loekasjenko opgeroepen zich te distantiëren van het beleid van Moskou om te voorkomen dat het land wordt meegezogen in de Russische economische en financiële perikelen. Vermoedelijk hebben de groeiende onrust in de straten van de grote steden, de kritische houding van het gros van de media en vooral de negatieve gevolgen van de Russische inmenging in het oosten van Oekraïne, Loekasjenko gedwongen een andere koers te varen. Een koers, gesymboliseerd door uitspraken als ‘Broeders van Oekraïne’[ii] en ‘Belarus strijdt voor onafhankelijkheid’, die moet leiden naar een grotere onafhankelijkheid ten opzichte van Rusland, een verbeterde relatie met het Westen en het terugbrengen van de rust in de belangrijkste steden.
Echter, Loekasjenko beseft terdege dat hij uit economisch- en veiligheidsopzicht ook gedwongen is de vrede met de grote boze buurman te bewaren om te voorkomen dat Belarus met Loekasjenko als regeringsleider gemarginaliseerd zal worden Hij kan eenvoudigweg de beschermende hand van Poetin niet missen. De staatsindustrie is voor zijn grondstoffen en afzet van eindproducten sterk gericht op de Russische Federatie; de energievoorziening van Belarus is voor een belangrijk deel afhankelijk van door Rusland gesubsidieerde olie- en gasleveranties, en de strijdkrachten en nationale inlichtingenstructuren zijn voor een belangrijk deel geïntegreerd in de militaire structuur van de buurman. Rusland is Belarus’ voornaamste handelspartner.
Opschroeven van het spanningsveld
Moskou beseft dat de onrust in Belarus de kansen op een grotere politieke invloed en militaire presentie in dat land kan doen slinken en het bekijkt de ontwikkelingen in het buurland met een groeiende irritatie. Een grotere militaire aanwezigheid aan de grenzen van het NAVO-verdragsgebied schept ampele mogelijkheden om de druk op Baltische staten en Midden-Europese NAVO-lidstaten op te voeren en een politieke oplossing voor het opschuiven van grenzen af te dwingen. Bovendien kan zij onder de huidige politieke omstandigheden een tot dusver loyale bondgenoot niet missen.
Om Loekasjenko definitief te overtuigen in welke tent hij bij regen en onweer zou moeten schuilen, heeft Poetin besloten om in de omgeving van Ostrovets, op nog geen 40 kilometer van Vilnius, de Ostrovets Nuclear Power Plant (ONPP) versneld in bedrijf te stellen. In 2013 hebben Minsk en Moskou specialisten dertig locaties op hun mogelijkheden voor een NPP laten onderzoeken en hoewel niet tot de beste optie bevonden, werd op basis van andere criteria toch gekozen voor Ostrovets.
[i] Op die plaats werden in 1938 – 1941 minimaal 30.000 (aangegeven door de vertegenwoordigers van de regering) en naar schatting van Westerse en Wit-Russische historici zelfs meer dan 240.000 Wit-Russen vermoord door het Sovjet-regime. Kuropaty wordt sinds die tijd beschouwd als een monument van de herboren nationale identiteit.
[ii] Oekraïne is de op één na belangrijkste handelspartner van Belarus en daarom is het onverstandig om in de kwestie Oost Oekraïne partij te kiezen. Wanneer Rusland onder de indruk zou raken van de Westelijke sancties en zou toegeven aan de druk om haar territoriale ambities op te geven, zou dit negatieve repercussies opleveren, die Belarus zouden kunnen schaden.
De belangrijkste argumenten voor deze keuze waren:
- Rusland krijgt de volledige controle over de energievoorziening van Belarus;
- De ONPP leent zich ervoor om Finland, Hongarije en Slowakije op politiek en diplomatiek gebied ertoe te bewegen bij internationale kwesties de kant van Moskou te kiezen;
- De mogelijkheden om de druk in een of meer Baltische staten op te voeren om zo de desintegratie hiervan in gang te zetten.
De ONPP kost tien miljard dollar en is voor 90% gefinancierd door Russische banken. In 2013 sloot Minsk een contract met Rosatom, de Russische overheidsinstelling die verantwoordelijk is voor alle nucleaire aangelegenheden. De ONPP moest gereed zijn in 2018 om vanaf 2020 energie te kunnen gaan leveren. Gelet op de uitspraak van de NATO Atlantic Counsel (NAC) ‘… as illustrated in Hungary, Finland, and Slovakia, Rosatom’s presence in these countries has either already secured more favorable positions vis-à-vis Russia or is creating more advantageous environments in which to do so…’. strekken Rosatoms grijparmen zich uit tot in de grensstreken van het NAVO-verdragsgebied.
Moskou heeft in het contract bedongen dat Rusland toestemming krijgt om uit veiligheidsoverwegingen een garnizoen te huisvesten in de directe omgeving van Ostrovets, op 16 kilometer van de grens met Litouwen. Dat garnizoen zal bestaan uit een bataljon van ongeveer 300 man en zal worden opgeleid door en onder bevel komen van de Russische Nationale Garde uit Sint Petersburg. Het ligt voor de hand dat het garnizoen een vierdimensionaal karakter krijgt ter bescherming van personeel en materieel. Moskou heeft er in Minsk op aangedrongen om luchtverdedigingseenheden met geavanceerde, verreikende opsporings- en volgradarapparatuur in het noordwesten van Belarus te stationeren. Deze luchtverdedigingsmiddelen, die vanzelfsprekend een defensieve opdracht hebben, verruimen de opties om NAVO-communicaties te onderscheppen en te manipuleren en kunnen in voorkomend geval vliegtuigen aanvallen om de veiligheid van het garnizoen te waarborgen. De faciliteiten voor het nieuwe garnizoen zijn gereed. Het personeel zal als onderdeel van de oefening ZAPAD 17 in september 2017 de faciliteiten gaan betrekken, waardoor het geheel begin 2018 operationeel zal zijn. Op deze manier heeft Poetin via een omweg toch zijn doel bereikt om een militaire basis in Belarus te krijgen.
Aan de andere kant van de grens hadden de Baltische staten het plan opgevat om samen een kernreactor bij Visaginas (de oude locatie van de Ignalina kerncentrale) te bouwen en die voor 2020 te integreren in het netwerk van de EU (ENTSO)[i] om hun energie-afhankelijkheid van Moskou te minimaliseren[ii]. In feite was dat plan het gevolg van een van de voorwaarden die de EU aan Litouwen had gesteld voor het lidmaatschap, sluiting van de verouderde kerncentrale van Ignalina.[iii] Moskou heeft de EU verzocht om in de integratieplannen voor de drie Baltische staten ook de Russische enclave Oost-Pruisen/Kaliningrad op te nemen en een verbinding tussen Oost-Pruisen en Polen te realiseren. De EU heeft daar afwijzend op gereageerd en Litouwen heeft vervolgens maatregelen genomen om Oost-Pruisen/Kaliningrad te isoleren.
Vanzelfsprekend is dat een doorn in het oog van Moskou dat zijn greep op de energievoorziening van de Baltische staten en Finland ziet verslappen. Moskou heeft daarom naar het wapen van nepnieuws gegrepen om de bevolking van de Baltische staten ertoe te bewegen hun regeringen te stimuleren het plan voor een gezamenlijke kerncentrale en afkoppeling van het door Moskou gecontroleerde Integrated Power System (IPS)/Unified Power System (UPS)[iv] naast zich neer te leggen. Berichten over de gevaren van een onveilige kernreactoren voor de volksgezondheid, flora en fauna, ondersteund door beelden van de effecten van de lekkende kernreactor van Fukushima, moeten dat politieke doel ondersteunen.
Combinatie van nepnieuws en energie als operative enabler en force multiplier
Moskou heeft in de achterliggende jaren herhaaldelijk bevestigd dat het verspreiden van nepnieuws een uitermate effectief en doelmatig instrument is om in het kader van psychologische oorlogvoering politieke doelen te bereiken. Het effect dat kan worden verkregen is door het gebruik van internet indringend en soms blijvend. Om de ontwikkelingen in Belarus en de Baltische staten te beïnvloeden heeft Moskou naar een nieuw hybride instrument gegrepen. De combinatie energie en nepnieuws om de publieke opinie te sturen en zo hun regeringen ertoe te bewegen politieke beslissingen te nemen, die gunstig zijn voor Moskou, is een van die middelen.
In het verleden heeft Poetin al opmerkelijke successen weten te behalen. De nabije toekomst moet uitwijzen of hij erin slaagt om de boze bevolking van Belarus in de door hem gewenste richting te sturen om Loekasjenko weer in de teepee van de Russische Federatie te kunnen begroeten en de EU-staten in de regio te overtuigen hun energieplannen te laten varen. Gelet op de status waarin het Baltic Energy Market Interconnector Plan (BEMIP)-proces zich nu bevindt, is dit laatste wensdenken. De vraag is nu wat de volgende stap van Moskou zal zijn om te voorkomen dat Oost-Pruisen/Kaliningrad geïsoleerd wordt. Het wordt voor de betrokken staten en partijen, met name voor Loekasjenko en de Baltische staten, op diverse manieren buigen of barsten. Daarbij zal voorkomen moeten worden dat EU, NAVO en de VS tegenstrijdige signalen afgeven aan Moskou.
[i] European Network of Transmission System Operators is in 2008 opgericht in Brussel: een stelsel van 42 elektriciteittoeleveranciers (TSO) voor 35 Europese staten.
[ii] Visaginas (voormalige Ignalina NPP) moet een sleutelpositie innemen van het op te richten BEMIP, waardoor Polen, Zweden en Finland verbonden worden met het elektriciteitsverdeelpunt in Visaginas.
[iii] Genereerde ruim 70% van de elektriciteitsbehoefte van Litouwen; elektriciteit was een belangrijk exportmiddel.
[iv] IPS/UPS is een wide area synchronous transmission grid waar op een aantal CIS landen (Rusland, Oekraïne, Kirgistan, Kazakhstan, Armenië, Tadjikistan, Georgië, Moldova en Mongolië zijn aangesloten. Het systeem wordt vanuit een en dezelfde locatie geleid.