Op de kruising

Onzekerheid troef

De instabiliteit in de wereld neemt niet af en steeds meer landen gedragen zich minder bezonnen of subtiel dan in het verleden. Politieke moorden worden niet geschuwd en sommige machthebbers deinzen er niet voor terug hun geheim agenten en/of hun krijgsmacht in te zetten om tegenstanders onder druk te zetten. Dit zagen we in 2018: vergiftigingen in Engeland door Russische agenten, moord op journalist Khashoggi door de Saoedi’s, het ‘kapen’ van Oekraïense oorlogsschepen, Erdoğan’s en Xi’s machtsuitbreidingen, aanhoudende beïnvloeding van de media door Russische en Chinese ‘trollen’, Chinese expansie en assertiviteit in de Zuid-Chinese Zee[1], etc. Wie dit nog eens op een rij wil zetten kan terecht bij een recent artikel in Foreign Policy: ‘10 Conflicts to Watch in 2019’[2], maar de titel en het aantal zegt al genoeg.

En ook in de eigen gelederen van het westers bondgenootschap is het geen koek en ei. De Britten verlaten de EU, aan de buitengrenzen drommen vluchtelingen en gelukszoekers samen om het beloofde land binnen te komen (te overspoelen in de ogen van sommige partijen), het gist op de Balkan, we onderkennen een ‘vijfde kolonne’ van salafistische opruiers met terroristische bedoelingen, we voelen ons ongemakkelijk bij de energieafhankelijkheid van Rusland en als klap op de vuurpijl lijkt onze voornaamste rugdekking (de VS) niet meer vanzelfsprekend. Voor wie zich ermee bezighoudt kan het niet anders dan dat dit ongerust maakt.

En intussen modderen de Europese en de nationale politiek door in het debat over onze veiligheid, nu en in de nabije toekomst. Premier Rutte liet zich na een oproep van president Macron over een Europees leger niet onbetuigd: geen soevereiniteit inleveren en geen Europees leger als het aan Nederland ligt. Stoere taal, die de anti-EU-vleugel in de nationale politiek welgevallig zal zijn. Maar het nationaal plan, waarin Nederland eind 2018 aan de NAVO meldde hoe ze haar defensie-verplichtingen wil invullen, liet vervolgens weinig concreets zien in termen van op te bouwen capaciteiten voor het geval we onszelf moeten bedruipen. De gedachte dat Nederland met de huidige krijgsmacht, ook met de laatste ophoging van de begroting, zijn soevereiniteit wel overeind zal houden is misschien toch wat overdreven.

Amerika

Maar dan hebben we toch bondgenoten? Jawel, nog wel. Ook op dat vlak is het een en ander aan het verschuiven en dat werd ons nog maar eens even duidelijk gemaakt op de vroege ochtend van woensdag 19 december jl. Toen werd president Trump wakker en dacht blijkbaar: ‘Nu is het genoeg, ik ga voor de Kerst onze overwinning in Syrië verkondigen’. Voor het slapen gaan had hij hierover nog met zijn National Security Advisor John Bolton gesproken en die buitengewoon ervaren en verstandige man was het helemaal met hem eens. Vervolgens pakte hij zijn smartphone en twitterde dat hij de VS-troepen in Syrië terugtrekt omdat ‘we’ gewonnen hebben en klaar zijn. Zijn Chef-Staf, generaal b.d. John Kelly – net bezig zijn spullen in te pakken, want hij stopt er ook mee – moest de minister van Defensie maar even informeren en daarna wat er nog over is van zijn kabinet. Dat was dat, over naar de orde van de dag: politieke tegenstanders die zijn Mexicaanse muur dwarsbomen, onderzoeken naar Russische inmenging door speciaal aanklager Robert Mueller, de afkoop van ingehuurde pornosterretjes, het Huis van Afgevaardigden in handen van de Democraten, verkiezingen over twee jaar, etc. Vervolgens de koffer pakken om dan toch maar even een rondje langs de Amerikaanse troepen in den vreemde te maken; in het Witte Huis was toch bijna niemand meer over om gezellig de Kerst mee door te brengen.

De schok die het besluit tot terugtrekking uit Syrië teweegbracht was groot. Bondgenoten putten zich uit in verontwaardiging, de Koerden voelden zich zelfs verraden, terwijl er lof kwam uit de hoek van de traditionele tegenpool, Rusland. Ook in eigen gelederen was dit voor sommigen een stap te ver. Minister van Defensie James Mattis vertrok en eveneens Brad McGurk, de Special Envoy for Countering ISIS, die zich al jaren uitslooft om een coalitie van bijna dertig landen bij elkaar te houden in het gevecht tegen IS. Die had de week ervoor nog hoog van de toren geblazen dat de strijd nog niet voorbij is. De afscheidsbrief van Mattis sprak boekdelen, hij kon het niet langer uithouden onder deze president. President Trump kon de verleiding niet weerstaan om Mattis nog een trap na te geven; in plaats van de gelegenheid te krijgen voor een georganiseerde overdracht moest hij maar meteen thuisblijven. Twee weken later leek het allemaal weer anders en zei Trump dat de troepen toch wat langer konden blijven en Bolton voegde daar nog aan toe dat de VS pas zouden weggaan als Turkije garanties gaf om de Koerden met rust te laten. Wie weet wat het echte VS-beleid is mag het zeggen, het lijkt erop dat er een dagkoers wordt gevaren.

We moeten uit het vertrek van enkele kopstukken nu niet de conclusie trekken dat ook de Amerikanen hun president op dit punt massaal beginnen af te vallen. Dit vertrek doet namelijk weinig stof opwaaien en de president doet immers wat hij al lang geleden heeft beloofd. Want wat doen die Amerikanen nou eigenlijk nog in zo’n land…? ‘Bring the troops home’, een betere boodschap zo vlak voor Kerstmis was amper denkbaar. Iedere president wil een overwinning afkondigen en nu had Trump de zijne. En wat denken die Europeanen eigenlijk wel? Laat ze het zelf opknappen! In de beleving van deze president, en vele Amerikanen met hem, leven de Europeanen er met hun sociale voorzieningen maar op los en blijven vele Amerikanen hiervan verstoken omdat de enorme krijgsmacht in stand moet worden gehouden. Zoals een getergde Amerikaan uit de Midwest op een nieuwszender opperde: ‘My tax dollars go to defense so your kids can go to college almost for free, why is that?’. Het lijkt een vreemde redenatie, zo in één zin, maar er zit iets in; wij – in Europa – besteden miljarden belastinggeld aan zaken als onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur, waar Amerikanen zelf voor moeten betalen omdat hun belastinggeld naar defensie gaat.

Voor de Amerikanen is er dus niets aan de hand nu de president de nationale kaart trekt, het is gewoon getting even. Maar voor de landen die tot nu toe bondgenoten plachten te zijn is er wel degelijk iets veranderd. De tijd voor diplomatieke beleefdheden is voorbij, er zijn geen bondgenoten, alleen vazallen die luisteren òf gerespecteerde landen die op eigen benen kunnen staan, ook voor hun defensie[3]. Het masker van de diplomatie is gevallen, de naakte waarheid is dat de huidige VS-regering, in casu de president, vanaf nu dicteert, niet meer onderhandelt of compomissen sluit en kiest voor het eigen hachje. Wie het niet aanstaat, die trekt zijn eigen plan maar.

Als je de literatuur mag geloven, is deze trend al langer gaande, zelfs al voordat Trump aantrad. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS, het State Department, kampte al met een groot personeelsgebrek door de bezuinigingen onder president Obama. Het was immers crisis. Bij het aantreden van Trump werd nog eens een groot deel van de toplaag van ervaren diplomaten van de ene op de andere dag ontslagen, in veel gevallen telefonisch. Als ze al werden vervangen, was dat door totaal onervaren Trumpianen, als beloning voor hun steun in de verkiezingen. De algehele teloorgang van de diplomatieke sector in de VS wordt treffend verwoord in het recente boek van Ronan Farrow, Oorlog aan de Vrede, waarvan de Nederlandse editie in 2018 bij Luitingh-Sijthoff in Amsterdam verscheen. Het geeft aan hoe het voeren van buitenlandse politiek en diplomatie in korte tijd in handen is gekomen van militairen en Trump-getrouwe ‘havikken’ die al jaren op de kans zaten te spinnen om die ‘zachte sector’ overboord te gooien. Het State Department is inmiddels een lege huls, met alleen minister Mike Pompeo als zichtbaar zwaargewicht, maar in feite zonder een ambtenaren- en diplomatenapparaat van betekenis. Ook het budget van US AID, het onderdeel dat aan een vorm van ontwikkelingssamenwerking doet, werd gekort en personeel werd op straat gezet. Subtiele seintjes van (toen nog) minister Mattis dat deze US AID-programma’s ook militaire operaties en doelstellingen ondersteunen, werden niet opgepakt door de president en secretary of state Pompeo. De buitenlandse politiek en diplomatie draaien inmiddels op sjablonen – Iran is de duivel, Israël doet nooit iets fout, de Chinezen bedrijven oneerlijke handel, Europa moet meer aan zijn defensie doen, Russen beïnvloeden misschien de media maar niet de president, etc. En de kunst van het onderhandelen wordt amper nog toegepast. Zelfs de stunt die Trump en Kim Jong-un van Noord-Korea uithaalden, lijkt inmiddels te verbleken en onderhandelingen vinden niet echt plaats. Buitenlandse politiek bestaat grotendeels uit eenzijdig afgekondigde maatregelen, zoals handelstarieven, boycots en wapendeals met schurken. ‘America First’ gaat dan ook over geld en niets anders.

Consequentie

Dit is een veeg teken voor de oude bondgenoten van de VS. In de huidige en toekomstige wereldorde zal de VS niet de tijd nemen om met bondgenoten op te lijnen, het zal hegemonistisch een koers uitzetten en de vazallen worden geacht te volgen (met minimaal 2% bbp voor defensie) en anders zoeken ze het zelf maar uit.

En daar staat onze premier dan met zijn soevereiniteit. Alsof we die al hadden. We zijn economisch afhankelijk van Europa; een ‘Nexit’ is geen optie. En voor onze veiligheid zijn we afhankelijk van de Amerikanen, totdat we zelf of met anderen voor een alternatief hebben gezorgd. Kortom, premier Rutte voert een achterhoedegevecht. Immers, wil Europa de rol van vazal niet gedwee opnemen, dan lijkt het onvermijdelijk dat het bestaande idee-fixe over nationale soevereiniteit opzij wordt gezet en is het zaak om vergaande Europese defensieafspraken te maken. Of dat nu in EU-verband is of daarbuiten blijft dan even in het midden. Maar als we de rekensommetjes gaan maken voor een Europese defensie zonder de VS zullen we wel even schrikken; de 2% bbp-norm is dan waarschijnlijk een koopje. Toch maar snel doen waar Trump toe oproept zou nog weleens een relatief goedkope optie kunnen zijn.

De EU als volwaardig machtsblok lijkt, kijkend naar het politieke gesteggel, een lachwekkend concept 

Wil Europa zich daarentegen gaan verheffen tot wereldmacht, dan is willen nog geen kunnen. De bevolkingsgrootte en de economie van Europa kunnen zich weliswaar meten met die van de VS en zeker met die van Rusland, maar de EU als volwaardig machtsblok lijkt echter een lachwekkend concept als we kijken naar het politieke gesteggel van vandaag de dag. Datzelfde kon overigens gezegd worden van de VS in 1860. De staten van de VS lagen toen al jaren constant met elkaar overhoop en het land was vooral bezig met interne problemen. Daar kwam nog de alles verscheurende burgeroorlog (1861 – 1865) overheen. Wie had toen gedacht dat vijftig jaar later de VS een wereldmacht zouden zijn en dat ze de laatste restanten van het Spaanse imperium (Cuba en de Filippijnen) aan diggelen zouden slaan, om vervolgens de doorslag te geven in de Eerste en de Tweede Wereldoorlog?

Resultaten uit het verleden zijn echter geen garantie voor de toekomst en Europa staat er, in tegenstelling tot de VS, niet om bekend dat het zichzelf ‘aan de haren uit het moeras kan trekken’. Maar Europa nadert ras een kruising van wegen. Het verkeer raast van links naar rechts, voor ons en achter ons. Een functionerend Europees navigatiesysteem is echter nog niet voorhanden; het systeem Galileo is nog ‘werk in uitvoering’. Stilstaan kan echter niet op deze snelweg en Europa moet verder als het een crash wil voorkomen. Geen eenvoudige keuze. Linksaf de goedkope route richting Rusland en China, rechtsaf naar het tolpoortje van de VS waar we minimaal 2% moeten betalen en meer Amerikaanse spullen moeten kopen, of rechtdoor waar nu nog alleen een zandpad ligt en dat we zelf moeten gaan asfalteren? President Trump staat op een groot reclamebord langs de weg en helpt zo bij de bewustwording. Misschien was zijn Syrië-besluit wel een blessing in disguise …
We wensen de Europese regeringen en gezagsdragers die hen adviseren veel wijsheid toe op deze kruising. Goede reis en een veilig 2019!

Redactie

1. Eindnoten:En aanvullend de subtiele uitbreiding van Chinese macht en invloed in Afrika en Zuid-Amerika.
2. https://foreignpolicy.com/2018/12/28/10-conflicts-to-watch-in-2019-yemen-syria-afghanistan-south-sudan-venezuela-ukraine-nigeria-cameroon-iran-israel-saudi-arabia-united-states-china-kurds-ypg/
3. Zelfs Israël kreeg een veeg uit de pan toen het aangaf dat het vertrek uit Syrië hun land meer onveilig maakt. Israël kreeg ieder jaar vijf miljard dollar uit de Amerikaanse staatskas – no questions asked – en moest daarmee toch wel uit de voeten kunnen, volgens Trump.