Putin 4.0: Ready for a new Cold War?

Trenin heeft een lange staat van dienst. Als officier van het Sovjet-leger was hij gestati- oneerd in Irak en de DDR en betrokken bij het overleg tussen Reagan en Gorbatsjov. Bij zijn lezing over hoe het in Poetins Rusland zal toegaan, maakt hij niet alleen een vriendelijke indruk, maar ook van een intellectueel begaafd iemand die zich in andermans ideeën en motieven weet te verplaatsen. Andere rollen, die hij vast ook kan spelen, alleen al om zijn niet onkritische denktank in het hedendaagse Rusland draaiende te houden, liet hij niet zien.

Verschuiving van defensie naar economie

Allereerst stelt Dmitri Trenin dat de recente herverkiezing van Poetin géén trivialiteit is. In Rusland functioneren zulke verkiezingen vooral als een bekrachtiging door de bevolking van hoe goed (of niet) de autoritaire machthebbers het doen. En in dit geval is het aantal stemmen voor Poetin zelfs zo hoog dat hij als eerste president niet alleen de meerderheid van de daadwerkelijke stemmers, maar van alle stemgerechtigden achter zich heeft. Hun boodschap aan Poetin is: goed dat je je sterk opstelt tegen het Westen, maar, dat is niet genoeg. Er moet aandacht komen voor ander zaken dan defensie. Daarom zal het percentage bbp dat hieraan wordt besteed van 6,6% in 2016 gaan dalen tot onder de 4%; iets om de komende jaren te verifiëren! De prioriteiten zullen daarom komen te liggen bij verbeterde infrastructuur, technologie en economie. Een zeer ambitieus programma, aldus Trenin. Hij liet niet na te vermelden dat er critici zijn die zeggen dat deze doelen al zijn gehaald. Anders gezegd: er komt niet veel van terecht.

Maar Trenin merkt met recht op dat er iets zal moéten gebeuren. Ik kreeg zelfs een beetje de indruk, al kan ik dat niet goed onderbouwen, dat hij oog heeft voor het gevaar dat Rusland op lange termijn technologisch achterop kan raken bij Europa en China en kan afzakken tot zoiets als een Afrikaans land met veel kernwapens. Hij verwacht dat de president zal worden opgevolgd door een nieuw regime van een jongere generatie, waarin Poetin een soort president-mentor wordt.

De mislukking van de toenadering tot het Westen

Hoe valt het denken van Trenin over een nieuwe Koude Oorlog en de toekomstige relatie met het Westen weer te geven? Het is verkeerd om de Russische buitenlandse politiek te reduceren tot alleen maar een verlengstuk van de binnenlandse behoeften van een heerser. Een betere benadering is te beseffen dat Rusland binnen Europa een andere positie inneemt dan de landen binnen de EU die hun geschiedenis (van onderlinge tegenstellingen) hebben weten te overstijgen. De relaties tussen Rusland en het Westen zijn dus geen geschiedenis. Het Westen moet daarbij goed beseffen dat de zo chaotische jaren negentig, die werden gekenmerkt door pogingen tot verwestersing, in Rusland een grote fout waren. De Russische bevolking vreest chaos meer dan autoritaire figuren. Deze poging boven de geschiedenis uit te stijgen is dus mislukt.

In het hedendaagse Rusland spelen twee factoren met hun wortels in die jaren negentig een grote rol. De eerste is psychologisch. Rusland heeft geweigerd het ‘entreekaartje’ te kopen om zich bij het Westen aan te sluiten. Het zou dan het Amerikaanse leiderschap van het Westen hebben moeten erkennen. Want de Verenigde Staten weigerden destijds Rusland, en enig ander land, als gelijke te erkennen. Geen speciale plaats voor Rusland dus. De tweede, geopolitieke, factor versterkt dat. Rusland werd na de Koude Oorlog niet omarmd en ook niet in de steek gelaten: het werd vooral gezien als een land dat niet meer belangrijk was voor de toekomst. Maar als je zo iets doet met een land en het weet zich vervolgens te herpakken, wat later gebeurde, dan gaat het zijn plaats opeisen en wordt het aldus een tegenstander, of in ieder geval een uitdager, van de internationale orde die werd gegrondvest op zijn eerdere neergang.

Geen nieuwe Koude Oorlog, maar wel een ‘hybride’

Is er door deze confrontatie sprake van een nieuwe Koude Oorlog? Wie dat bevestigt, ziet niet dat de wereld is veranderd en mist dingen. De Koude Oorlog was statisch. Er zijn nu geen Berlijnse Muur en IJzeren Gordijn meer. De dynamiek tussen Rusland en het Westen is veel groter dan toen. De ongelijkheid tussen Rusland en de Verenigde Staten is veel groter dan toen. En in tegenstelling tot destijds bezit Rusland geen middelen meer om de Verenigde Staten tot meegaandheid te dwingen. Een ander verschil is dat Verenigde Staten geen respect meer hebben voor Rusland. Al zei Trenin dit niet, dit is natuurlijk een verbreding van de psychologische factor om niet meer belangrijk te zijn. Zelf gebruikt Trenin voor het huidige conflict de term ‘hybride oorlog’, informatie en economische sancties zijn nu belangrijke wapens.

Ondanks het gebrek aan respect laat het Syrische conflict zien dat de Russische militaire afschrikking -bij een Amerikaanse aanval op Russische militaire voorzieningen zal Rusland terugslaan- daar nog werkt. Er is een wederzijds belang met de Amerikanen om oorlog te vermijden. Bij de afwezigheid van vrede helpen de Russen Assad tegen de, ook door het Westen gesteunde, oppositie, om daarna juist druk op hem uit te kunnen oefenen om te gaan onderhandelen met de tegenpartij en met het Westen. Want in het huidige Midden-Oosten heeft Rusland weinig absolute vrienden en weinig absolute vijanden. Al Qaida en IS uitgezonderd natuurlijk. De Israëlische premier Netanyahu vierde de Russische overwinningsparade van de Tweede Wereldoorlog mee in Moskou en kreeg toen, om de Iraanse invloed daar te verzwakken, toestemming om in Syrië te bombarderen zonder Russisch ingrijpen. Maar Rusland probeert zowel Israël als Iran te matigen in hun optreden.

Rusland zit in een draaistoel die naar Azië draait

Het conflict met het Westen bestaat vooral tussen Rusland en de Verenigde Staten en in veel mindere mate met Europa. Dat bevindt zich deels tussen twee vuren. Trenin veroordeelt de ‘stommiteiten’ die Rusland daar uithaalt. Maar het ‘goede nieuws’, stelt hij, is dat Rusland de Baltische Staten niet gaat binnenvallen. Het ‘slechte nieuws’ is evenwel dat er geen constructief platform is waar Rusland en het Westen met elkaar kunnen praten. De Krim en Oekraïne zullen nog lang blijven nawerken. Ook de economische sancties tegen Rusland kunnen een lang leven hebben.

Er is dus weinig hoop op een vruchtbare dialoog, ook al omdat er nog meer in de weg staat. Europa moet Rusland niet meer willen zien als een soort potentieel Europees land, in de trant van ‘als het zich netter gedraagt, dan kan het geleidelijk naar Europa toegroeien’. Trekken aan Rusland en het berispen gaat niet werken. Rusland gaat niet naar Europa toegroeien. Angela Merkel merkte al op dat Rusland en Europa in twee verschillende werelden leven. De huidige geostrategische ontwikkeling versterkt deze scheiding. De Russische politieke as is de afgelopen vijf jaar gedraaid in de richting van Azië. Vanwege China blijft Rusland niet meer het ‘oosten van het westen’ maar verandert in het ‘westen van het oosten’! Het ligt tussen China en Europa in. De relatie met Europa staat al niet meer centraal voor Rusland, het wordt steeds meer slechts een van meerdere belangrijke Euraziatische regio’s.

Paneldiscussie over de dialoog met Rusland

Hierna nam Trenin deel aan een paneldiscussie, waarin de uit Estland afkomstige Kadri Liik, werkzaam bij de Raad van Europa, onder meer opmerkte dat ook zij niet in een directe Russische aanval gelooft, maar dat de veiligheid van Europa wel een kwestie blijft tussen de Verenigde Staten en Rusland. Europa bezit gewoon te weinig macht om een overeenkomst hierover met Rusland te sluiten. Europa weet bovendien niet eens waarover het met Rusland kan praten, anders dan kritiek spuien, neem ik aan. Trenin beaamde dat een alomvattende Europese veiligheid een onderwerp is voor Washington – Moskou. Waarbij hij fijntjes constateerde dat West-Europa geen strategie heeft.

Wat betreft een dialoog met Moskou vulde Bob Deen, werkzaam bij de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), aan dat als je escaleert zoals het Westen doet, je ook een plan moet hebben om te deëscaleren. En dat is er niet. Tony van der Togt (Clingendael) vond dat een dialoog ook op alle lagere niveaus zou moeten plaatsvinden, zoals Duitsland allang doet, tot de brandweer aan toe. Verder niet alleen via NGO’s, maar ook met de Russische elite. Verandering moet intern via de elite komen. Met externe pressie dat gaat niet lukken.

Mijn conclusie? Europa is voor Rusland minder belangrijk dan vroeger. En al is er geen sprake van een Koude Oorlog in de klassieke zin, de Krim en overige conflicten zullen een vruchtbare dialoog nog lang in de weg staan. Anderzijds heeft Rusland ook Europa nu al hard nodig voor zijn noodzakelijke technologische modernisering, wil het op lange termijn niet tot een soort Burundi vervallen. Daarom wens ik een nieuwe Russische generatie machthebbers en hun president-mentor veel wijsheid toe met deze modernisering. En West-Europa met het opstellen van een echte strategie.

Eindnoot

1. https://carnegie.ru/?lang=en