Rusland en Turkije in de Zwarte Zee regio

De relatie tussen Rusland en Turkije

Het is de strijd in het Midden-Oosten en dan vooral de oorlog in Syrië, die de afgelopen jaren bepalend is geweest voor de verhouding tussen Rusland en Turkije. De Russische interventie bij de oorlog in Syrië was een forse streep door de rekening van Turkije; Rusland steunde Assad, terwijl Turkije op het standpunt stond dat een regime change nodig was om tot een oplossing voor Syrië te komen. Inmiddels is door het succes van de Russische steun duidelijk hoe de kaarten inmiddels geschud zijn. Door de steeds groter wordende (militaire) invloed van Rusland bij de oorlog in Syrië, was Turkije zelfs genoodzaakt om met Rusland samen te werken teneinde de eigen doelstellingen m.b.t. Syrië zo veel mogelijk te kunnen realiseren. Aan de ambities van Rusland en de militaire samenwerking tussen beide genoemde landen is in een eerder artikel in dit blad uitgebreid aandacht besteed (Carré 3-2018; Rusland, Iran, Turkije en het Midden-Oosten). Overigens kwam die samenwerking pas tot stand nadat president Erdoğan zich bij president Poetin in augustus 2016 had verontschuldigd voor het neerschieten van een Russisch gevechtsvliegtuig in het grensgebied van Syrië en Turkije ongeveer negen maanden eerder. Dat incident leidde tot een ernstige verslechtering van de betrekkingen tussen beide landen, waarbij door Rusland zware economische sancties werden opgelegd die Turkije forse economische schade hebben berokkend (Rusland is voor Turkije een belangrijk exportland, o.a. voor agrarische producten). Wat zeker heeft bijgedragen tot de samenwerking tussen beide landen is de slechte relatie die Turkije de afgelopen jaren heeft met het Westen. Ook aan de gespannen relatie tussen Turkije en het Westen is in het artikel in Carré 3-2018 uitgebreid aandacht besteed. De door Turkije gezochte toenadering speelt Rusland bij het streven om westerse landen/NAVO-lidstaten tegen elkaar uit te spelen natuurlijk flink in de kaart. En dat een goede relatie met Rusland ook in economisch opzicht van belang is voor Turkije, is wel gebleken tijdens de door Rusland opgelegde sancties in 2016 – 2016.
Een ander aspect van de relatie tussen beide landen is de samenwerking op militair gebied, namelijk de aanschaf door Turkije van het Russische luchtverdedigingssysteem S-400 (binnen de NAVO bekend als SA-21 Growler). Eind december 2017 werd door de Turkse overheid bekend gemaakt dat het land een overeenkomst had getekend voor de levering van twee batterijen S-400 in 2020. Afgezien van het politieke signaal is dit voor de NAVO natuurlijk een zeer ongewenste ontwikkeling op het gebied van militaire veiligheid. Naast politiek en economisch gewin levert de aanschaf van het systeem door Turkije natuurlijk ook voor Rusland een probleem op t.a.v. de militaire veiligheid. Terecht hebben Russische militaire functionarissen hun zorgen uitgesproken over het lekken van Russische geclassificeerde militaire informatie naar het Westen.

Ten slotte vormt Oekraïne een conflictgebied dat van invloed is op de relatie tussen Rusland en Turkije. De annexatie van de Krim en de deelname aan de oorlog in Oost-Oekraïne (Donbas) door Rusland worden door Turkije niet gesteund. Turkije steunt verder de Krim-Tataren. Deze bevolkingsgroep vormt een minderheid, heeft een historische band met Turkije en is voor aansluiting met Oekraïne. Verder werkt Turkije samen met Oekraïne op militair gebied; beide landen houden gezamenlijke oefeningen en werken samen in de defensie-industrie (vliegtuigmotoren, radarsystemen, verbindingsapparatuur en navigatiesystemen). Voor de toekomst bestaan nogal ambitieuze plannen voor verdere samenwerking, zoals de ontwikkeling van nieuwe munitie en wapensystemen. De tegengestelde posities die Rusland en Turkije innemen t.a.v. de Krim en Oost-Oekraïne leiden niet tot ernstige conflicten tussen beide landen. Turkije drijft de zaak niet op de spits en waar Ankara bijvoorbeeld kritiek heeft op de behandeling en de positie van de Krim-Tataren wordt die door Moskou genegeerd. Overigens moet wel worden vermeld dat Turkije de door het Westen aan Rusland opgelegde sancties na de annexatie va de Krim in 2014 niet steunde.

De militaire situatie in de Zwarte Zee regio 

De betekenis van de annexatie van de Krim gaat verder dan het Russische argument dat het gebied met zijn bevolking op historische, etnische en culturele gronden bij Rusland hoort. De annexatie is ook van grote invloed op de Russische militaire aanwezigheid in de regio. Rusland kreeg de volledige beschikking over de natuurlijke diepzeehaven van Sebastopol (een faciliteit die in de periode voorafgaande aan de annexatie van Oekraïne gedeeltelijk door Rusland werd geleaset) en de verlengde kustlijn waarover Rusland nu beschikt biedt meer maritieme mogelijkheden, zoals de verder naar het oosten op de Krim gelegen havenplaats Feodosia. Rusland heeft vooral ingezet op anti access/area denial (A2/AD) capaciteiten, waaronder S-300 (binnen de NAVO bekend als SA-10 Grumble) en S-400 wapensystemen, waarmee grote delen van de Zwarte Zee en het luchtruim erboven beheerst kunnen worden. Verder is een forse uitbreiding van de maritieme capaciteit aangekondigd; m.i.v. 2020 zal de Zwarte Zee-vloot worden uitgebreid met vijftien tot achttien oorlogsschepen, waaronder multi purpose fregatten en met kruisraketten uitgeruste geavanceerde onderzeeërs. Met de reeds aanwezige middelen en de aangekondigde uitbreiding is Rusland op korte termijn een zeer dominante militaire macht in de regio, voor zover dat thans al niet het geval is. Deze militaire capaciteit biedt Rusland ook mogelijkheden buiten de regio van de Zwarte Zee: via de Bosporus is militaire presentie in het oostelijke deel van de Middellandse Zee en in het Midden-Oosten nu eenvoudiger te realiseren.

De enorme uitbreiding van de Russische militaire capaciteiten is Turkije, dat van huis uit een lange kustlijn heeft met de Zwarte Zee, natuurlijk niet ontgaan. Maar behalve Turkije grenzen ook NAVO-lidstaten Roemenië en Bulgarije aan de Zwarte Zee. Tijdens de top in Wales (2014) en Warschau (2016) zijn door de NAVO stappen aangekondigd die inmiddels hebben geleid tot een herziening van de dreigingsanalyse en tot een grotere militaire presentie van het bondgenootschap in de regio. In de periode voor de Oekraïnecrisis concentreerde de NAVO zich vooral op de dreiging door terrorisme en op het tegengaan van illegale (wapen-)handel. Sinds de annexatie van de Krim wordt de Russische expansiedrang als primaire zorg gezien. De vergrote NAVO-aanwezigheid in de regio heeft zich in de afgelopen jaren gemanifesteerd in frequente vlootbezoeken (door oorlogsschepen van de VS en van andere landen van buiten de regio), door air policingen door gezamenlijke oefeningen, zowel ter zee als op land. Alleen al in 2017 leidden de VS achttien oefeningen in de regio, waaronder de oefening Sea Breeze, die gezamenlijk met de marine van Oekraïne werd geleid en de landoefening Saber, waaraan door 25.000 militairen uit 23 geallieerde en partnerlanden, waaronder Georgië en Oekraïne, werd deelgenomen.

Een permanente maatregel door de NAVO is verder het stationeren van een multinationale brigade in Roemenië. De NAVO duidt deze maatregelen aan als een tailored forward presence. Een voorstel van Roemenië in 2016 voor het ontplooien van een permanent vlootverband in de Zwarte Zee door Roemenië, Bulgarije en Turkije werd door Bulgarije tegengehouden.

… heeft voor Turkije geleid tot een fundamentele aanpassing van de veiligheidsstrategie voor de regio

De enorme uitbreiding van de Russische militaire capaciteiten heeft voor Turkije geleid tot een fundamentele aanpassing van de veiligheidsstrategie voor de regio. In de periode van 2001 tot 2014 werkten Turkije en Rusland samen ter bevordering van de veiligheid in de Zwarte Zee. Het eerste aspect van de veiligheid was het voorkomen van militaire confrontaties door schepen van andere NAVO-lidstaten weg te houden van de Zwarte Zee. Het tweede aspect betrof het tegengaan van criminele en terroristische activiteiten zoals illegale wapentransporten en werd aangeduid als operatie Black Sea Harmony. Die operatie kan worden gezien als een tegenhanger van de maritieme NAVO-operatie Active Endeavor die tussen 2001 en 2016 als reactie op 9/11 werd uitgevoerd in het Middellandse Zeegebied en die primair tot doel had om transporten van (massavernietigings-)wapens door terroristen en smokkelactiviteiten tegen te gaan. Tot 2014 was Turkije als maritieme macht in de Zwarte Zee groter dan Rusland; een gecombineerd tonnage van 97.000 tegenover 63.000 van de Russische Zwarte Zee-vloot. Turkije ontplooide in die tijd in de regio veertien onderzeeërs tegenover Rusland en had verder een fors overwicht in amfibische capaciteiten. De uitbreidingen van Rusland sinds 2014 hebben de balans volledig doen omslaan en die omslag heeft voor Turkije tot aanpassing van de strategie geleid. Was de strategie van Turkije voor 2014 vooral gericht op goede samenwerking met Rusland en de bereidwilligheid om   zo veel mogelijk aan de Russische belangen tegemoet te komen (zo hield Turkije tijdens de korte oorlog van Rusland tegen Georgië in 2008 nog de doorvaart van twee hospitaalschepen van de Amerikaanse marine via de Bosporus tegen), de tegenwoordige strategie is gericht op het vormen van een militair tegenwicht en op het realiseren van een militaire balans met Rusland. In dat kader zijn door Turkije voor de komende jaren moderniseringsplannen voor de marine aangekondigd.

Ten slotte 

Geconcludeerd mag worden dat de Zwarte Zee regio sinds 2014 sterk gemilitariseerd is: in eerste aanleg door de enorme ontplooiing van (toekomstige) militaire middelen door Rusland en vervolgens door de reactie op de Russische expansiedrang door de NAVO. Het bondgenootschap wil de militaire balans op de zuidoostflank van het verdragsgebied herstellen. Dat de troepen van beide mogendheden elkaar dicht naderen is bij diverse voorvallen tijdens vlootbewegingen en oefeningen al gebleken. Het risico van een onbedoelde confrontatie is aanwezig. Daarom is het voor Rusland en de NAVO-lidstaten van belang dat ook maatregelen worden getroffen om dergelijke onbedoelde confrontaties te vermijden. Turkije heeft t.o.v. Rusland in deze regio een duidelijke wijziging van de veiligheidsstrategie doorgevoerd: van behoudend en op samenwerking gericht naar een strategie die is gericht op het realiseren van een militair tegenwicht. Daarbij is het duidelijk dat Turkije, ondanks de aangekondigde modernisering van de marine, ook is aangewezen op samenwerking in NAVO-verband. In situaties waar Rusland en Turkije tegenovergestelde standpunten en belangen hebben, zoals bij de annexatie van de Krim en de situatie in Oost-Oekraïne, manoeuvreert Turkije behoedzaam en zorgt men ervoor dat de geschillen niet tot confrontaties leiden die door Rusland ‘afgestraft’ kunnen worden.